Aan gidsen in Elburg wordt vaak gevraagd waarom Elburg geen struikelstenen heeft bij de panden waar Joden hebben gewoond. De Duitse kunstenaar Demnig bedacht de Stolpersteine, wat in het Nederlands vertaald is met struikelstenen. Waar komt het leggen van deze stenen vandaan en waarom doen we dit in Elburg niet?

In de Joodse traditie wordt gezegd dat een mens twee keer sterft: de eerste keer als hart en hersenactiviteit stoppen, de tweede keer als de naam van een dode voor de laatste keer wordt gezegd, gelezen of (vijftig of honderd of vierhonderd jaar later) herinnerd wordt. Want dan pas is diegene echt weg, weggestreept uit het leven op aarde.

Gunter Demnig
Deze tweede dood was het uitgangspunt van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig (1947) toen hij het idee kreeg om straatkeien in messing te gieten, daar de namen van Joden in te graveren die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s waren vermoord, en ze in het trottoir te plaatsen voor de huizen waar de gezinnen ooit hebben gewoond. Hij noemde ze Stolpersteine, wat in het Nederlands vertaald is met ‘struikelstenen’.

Monument
Stolpersteine is een over geheel Europa verspreid monument voor de slachtoffers van het nationaalsocialisme, en herinneren aan Joden, Sinti en Roma, politieke gevangenen, dienstweigeraars, homoseksuelen, Jehova's getuigen en gehandicapten. Hoe Demnig aan de naam Stolpersteine is gekomen, weet hij zelf niet meer, maar hij citeert met instemming een scholier: ‘Man fällt nicht über die Stolpersteine, du stolperst mit dem Kopf und dem Herzen’ (vertaald: men valt niet over de Stolpersteine, je struikelt met je hoofd en je hart). Stolpersteine is dus een Duitse combinatie van de twee woorden: stolpern (struikelen) en Steine (stenen). Het is bedoeld om het gevoel te krijgen van een ‘belemmering, obstakel’. Niet letterlijk natuurlijk, maar wel om voorbijgangers te laten pauzeren en reflecteren.

Bukken
Met het kunstproject wordt een poging gedaan om de tweede dood uit te stellen, want door de namen van de slachtoffers in de grond te kerven, heeft de kunstenaar ervoor gezorgd dat voorbijgangers zich de komende decennia in het voorbijgaan zullen bukken, en op die manier de doden levend zullen houden door het lezen van hun namen. Tegelijkertijd worden de herinneringen aan een van de zwartste hoofdstukken in de Europese geschiedenis levend gehouden, als zichtbare littekens in Europese plaatsen.

Messing plaatje
De stenen zijn van beton. Op de kop van 10 bij 10 cm zit een messing plaatje, waarin de naam, geboortedatum, deportatiedatum, plaats en datum van het overlijden zijn gegrift. Het gaat altijd om de laatste woning waar de slachtoffers vrijwillig verbleven. De stenen werden lange tijd alle door Demnig zelf met de hand gemaakt en geplaatst. Op 16 december 1992, 50 jaar na het bevel van Heinrich Himmler tot deportatie van duizend Roma en Sinti, plaatste Demnig voor het stadhuis van zijn woonplaats Keulen een steen met daarop een messing plaatje met de eerste regels van dit bevel. Op 4 januari 1995 plaatste hij in Keulen meer Stolpersteine, toen nog zonder toestemming van de autoriteiten. In mei 1996 plaatste hij, eveneens zonder toestemming, 51 Stolpersteine in de Oranienstraße in Berlin-Kreuzberg. Vanaf 1997 werden ook in Oostenrijk deze stenen geplaatst.

Vanaf 2000 werden de stenen in Duitsland met ambtelijke vergunningen geplaatst. De eerste stenen in Nederland verschenen in 2007. Anno 2024 zijn in zeker 27 Europese landen Stolpersteine gezet op meer dan 1200 plaatsen.

Snelle ontwikkeling
Genoodzaakt door de snelle ontwikkeling van het project, laat Demnig zich sinds 2005 ondersteunen door de bevriende beeldhouwer Michael Friedrichs-Friedländer, die de stenen maakt. Demnig plaatst de eerste Stolperstein in een gemeente nog altijd zelf. Als er vervolgens opnieuw Stolpersteine geplaatst worden, kan dat in overleg door de lokale gemeenschap worden gedaan. Sinds januari 2015 wordt het project georganiseerd door de stichting Spuren – Gunter Demnig. Deze zal het project voortzetten als Gunter Demnig daartoe zelf niet meer in staat zal zijn. De 75.000e steen werd op 29 december 2019 geplaatst in Memmingen in Zuid-Duitsland.

Amsterdam
Vanaf juni 2021 worden ook in Amsterdam Stolpersteine gemaakt. Er was in deze stad een lange wachtlijst ontstaan voor plaatsing. Om dit te bespoedigen worden de stenen niet meer alleen in Duitsland, maar dus ook in Amsterdam geproduceerd bij het Goethe-Instituut aan de Herengracht. In Amsterdam lagen in 2022 meer dan 1000 Stolpersteine. Het melden en laten plaatsen van een Stolperstein is gratis. Voor het maken van de steen worden wél kosten gerekend. Op 26 mei 2023 werd in Neurenberg de 100.000e Stolperstein van Europa gelegd. Naast Stolpersteine legt Demnig af en toe ook zogenaamde Stolperdrempels, in het formaat 100 x 10 cm, die hele slachtoffergroepen herdenken. Zo ligt in de Folkingestraat te Groningen een Stolperdrempel voor alle omgekomen leden van de Joodse familie Van Gelder.

Elburgse davidssterren
Na deze informatie wordt het tijd om uit te leggen waarom deze stenen niet in Elburg liggen. Het initiatief van het aanbrengen van de Elburgse davidssterren kwam destijds vanuit het bestuur van de oudheidkundige vereniging Arent thoe Boecop. Het was bestuurslid Wim van Triest die in 2005 met dit bijzondere plan kwam. Dat was in de periode dat een werkgroep nog volop bezig was om te onderzoeken of de realisatie van een Joods museum in de voormalige synagoge een kans van slagen had. De gedachte achter de markeringssteentjes was om gidsen op de stoepen van voormalige Joodse woonhuizen hun verhalen te laten vertellen volgens een bepaalde route door de vesting. Het plan werd door iedereen omarmd. Voordat echter de volgende stap gezet zou worden, moest eerst aan twee belangrijke voorwaarden zijn voldaan:
1. Eerst een advies van opperrabbijn Jacobs vernemen. Rabbijn Jacobs reageerde bijzonder positief op het plan. Het aanbrengen van markeringssterren was onomstreden, in tegenstelling tot het leggen van Stolpersteine. Zowel in de Joodse wereld alsook bij niet-Joden zijn er verdeelde reacties op het leggen van Stolpersteine. Die discussie wordt tot op de dag van vandaag nog steeds gevoerd.
2. Er was van alle bewoners toestemming nodig voor het aanbrengen van de davidssterren. Die toestemming werd snel gekregen. Nadat aan deze voorwaarden was voldaan, zijn de davidssterren vervolgens op standaardhoogte op de gevels van de panden aangebracht. Daardoor kregen de Joodse wandelingen een extra tintje. De markeringsteentjes zijn destijds gesponsord door NatuursteenPartners uit Stadskanaal, het bedrijf waar Wim van Triest mededirecteur van is.

Bezwaren
Arent thoe Boecop heeft er daarom, begrijpelijk, grote moeite mee als eventueel besloten zou worden om naast de davidssterren ook nog eens Stolpersteine te gaan leggen, en noemt de volgende bezwaren:
- Elburg verliest hierdoor het unieke karakter van de davidssterren op de gevels. Dat wordt nergens in Nederland zo aangetroffen.
- Met het aanbrengen van Stolpersteine komt er in Elburg een dubbel systeem. Dat lijkt te veel van het goede.
- Veel stoepen lenen zich niet voor het aanbrengen van Stolpersteine, vanwege de aanwezigheid van een keitjesstoep.
- Voor het leggen van Stolpersteine is toestemming nodig van zowel de nazaten van de vermoorde familieleden als ook van de eigenaren van de stoepen. Dat kan problemen opleveren.
- Er is nog steeds verdeeldheid bij veel Joodse families over het leggen van Stolpersteine. Vooral het feit dat er over de steentjes gelopen kan worden, zet kwaad bloed bij veel Joodse families.
- De namen van de Joodse slachtoffers uit Elburg staan al sinds 1985 vermeld op het monument bij de Joodse begraafplaats. Bij iedere rondleiding wordt hier standaard een verhaal verteld.
- Het is moeilijk om criteria op te stellen voor wie wel of niet een Stolperstein gelegd gaat worden. Het is goed denkbaar dat de lijst met de vermoorde Joden op de muur van de Joodse begraafplaats dan niet meer correspondeert met de namen op de Stolpersteine. Dat zou verwarring kunnen geven, en de vraag daaraan gekoppeld, is of we dat eventueel zouden willen.

Er zijn ook landen of steden die niet aan het project willen meedoen; Warschau bijvoorbeeld. Ook in de rest van Polen liggen nauwelijks Stolpersteine, en dat in een land waarin ongekend veel Joden werden vermoord door Nazi-Duitsland. Ook onder meer Wit-Rusland, voormalig Joegoslavië en Parijs hebben nauwelijks Stolpersteine.