In verband met het vijftienjarig bestaan van Museum Sjoel Elburg was dit de tweede excursie waar we als vrijwilligers van de Sjoel op konden inschrijven. De eerste ging naar de synagoge in Groningen, de tweede naar de synagoge in Enschede met het klooster Mor Ephrem. In deze aflevering: de synagoge.

Met een volle bus reden we vanaf de parkeerplaats aan het Schootsveld op woensdag 11 oktober om half negen naar Enschede onder leiding van onze daggids Gerard van der Velde. In Enschede werden we in de prachtige synagoge ontvangen in de koffiekamer (waar ook een mooie shop is) met koffie en koosjer appelgebak.

Oude synagoge
De oude synagoge van Enschede werd aan het begin van de twintigste eeuw te klein voor de bloeiende Joodse gemeenschap. Daarom werd architect K.P.C. de Bazel gevraagd een nieuwe synagoge te ontwerpen. De Bazel gebruikte voor zijn ontwerp ‘art deco’-stijlelementen uit de Amsterdamse School in combinatie met de oriëntaalse stijl.

Nieuwe synagoge
Op 13 december 1928, ruim een jaar na aanvang van de bouw, werd de nieuwe synagoge aan de Prinsestraat in Enschede in gebruik genomen. De Bazel was toen inmiddels overleden en de bouw is voltooid door zijn leerlingen A.P. Smits en C. van de Linde. Desondanks is de hand van De Bazel duidelijk in het gebouw te herkennen. De nieuwe synagoge bood plaats aan 600 gelovigen. Het gebouw werd volledig gefinancierd door de Joodse gemeente. De belangrijkste bijdrage kwam van de toenmalige voorzitter van de Nederlands Israëlitische Gemeente (NIG) Enschede, de textielmagnaat M.I. Menko.

Tweede Wereldoorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog nam de bezetter de synagoge in gebruik. Het werd het onderkomen van de Sicherheits Dienst (SD). Er werden onder meer cellen gebouwd waar de bekende Enschedese dominee Overduin nog gevangen heeft gezeten. De kast van de Thorarollen werd gebruikt als aardappelschuur. Hoe raar het ook klinkt, het feit dat de bezetter de synagoge in gebruik had, was de redding van het gebouw. Het is immers niet in brand gestoken. De Joodse gemeente had de gebedsrollen en andere kostbaarheden op tijd uit de synagoge verwijderd.

Goudlaagje
Na de oorlog bleek deze beschadigd, maar kon toch weer in gebruik worden genomen. De bezetters hadden een begin gemaakt met het afkrabben van het goudlaagje van de mozaïeken, maar dit was blijkbaar van te weinig waarde om mee door te gaan. De Joodse gemeente was wel sterk verkleind. Van de ruim vijftienhonderd leden voor de oorlog waren er na de oorlog nog zo’n achthonderd over.

Restauratie nodig
Op dit moment is de synagoge in gebruik door de Nederlands Israëlitische Gemeente Twente. Deze geloofsgemeenschap telt nog ongeveer honderddertig leden. De Stichting Synagoge Enschede probeert het gebouw te exploiteren door het organiseren van culturele evenementen en het verhuren van zalen. In de jaren negentig van de vorige eeuw werd het duidelijk dat de synagoge nodig gerestaureerd moest worden. Er waren lekkages, scheuren in de muren, gaten in het plafond en de verf bladderde af. In 1996 werd begonnen met de restauratie. Er was toen echter onvoldoende geld om alles aan te pakken. In 1998 werd het gebouw een Rijksmonument. Uiteindelijk was er in 2001 voldoende geld ingezameld bij particulieren, bedrijven, overheid en stichtingen. Toen kon de hele synagoge worden gerestaureerd, inclusief de grote koepel. Er werd in het hele gebouw onderzocht hoe het er in de tijd van de oplevering had uitgezien. De kleuren van de muren en de mozaïeken werden zo goed mogelijk in oude staat teruggebracht. Op 22 april 2004 werd de synagoge van Enschede officieel heropend.

Bouwstijlen
Het gebouw heeft een lengte van ruim zeventig meter en wordt gekenmerkt door de grote koperen koepel in het midden en de twee kleine koepels aan weerszijden daarvan. Hierin is de invloed van oriëntaalse bouwstijlen op De Bazel duidelijk te zien. Het synagogecomplex bestaat uit drie onderdelen: twee woonhuizen (tegenwoordig bewoond door de rabbijn en zijn vrouw en het kantoor van de Stichting Synagoge Enschede) en de daadwerkelijke synagoge in het midden. Bij de hoofdingang staat een oorlogsmonument van Appie Drielsma ter nagedachtenis aan de bijna zevenhonderd omgebrachte Joodse inwoners van Enschede. Behalve de hoofdingang, waarboven de Hebreeuwse tekst staat gebeiteld uit Jesaja 56:7, ‘… want mijn huis zal een bedehuis heten voor alle volkeren’, zijn er ook speciale ingangen voor de mannen en de vrouwen. Aan de achterzijde van het gebouw is het rituele bad, de mikwe, dat niet toegankelijk of bruikbaar is.

Dagsjoel
De groep van ondergetekende bezocht eerst de kleine synagoge, de dagsjoel. Vervolgens bezochten we de kerkenraadskamer en daarna de Grote Sjoel zelf, waarvan men misschien wel met recht zegt dat het de mooiste synagoge van Nederland is. De dagsjoel, de kerkenraadskamer en de hal hebben ook glas-in-loodramen. In de dagsjoel, die tegenwoordig voor vieringen van de kleine Joodse gemeente wordt gebruikt, zijn vijf Hebreeuwse woorden afgebeeld die de uitgangspunten vormen van de Joodse levensbeschouwing (vreze Gods, waarheid, vrede en liefde, weldoen en recht en gebed). Daaronder staan vijf afbeeldingen die als symbolen voor het beloofde land gelden.

De kerkenraadskamer (consistorie)
De kerkenraadskamer is volledig in oude stijl gerestaureerd. In deze ruimte vergaderde het bestuur van de Joodse gemeente. De portretten van oud-bestuurders van de NIG zijn hier te zien. In de ramen staan de namen van de vijf grote profeten, samen met hun symbolen. Jesaja is afgebeeld als zaag, Jeremia als roede, Mozes als een staf met slang, Ezechiël als een torenpoort en Daniël als een leeuw.

Grote Sjoel
De belangrijkste ruimte van de synagoge is de Grote Sjoel. Dit is de ruimte onder de grote koepel. Deze gebedsruimte biedt nu plaats aan zeshonderdvijftig gelovigen. De mannen zitten beneden, de vrouwen boven op de damesgalerij. Tegenwoordig worden het mannen- en vrouwendeel gescheiden door een houten scherm waar men wel doorheen kan kijken. De inrichting van de sjoel verwijst naar de tempel van Salomo. De Thorarollen liggen in de Heilige Arke, een kast die verwijst naar het “heilige der heiligen” in de Tempel. Deze Arke is gericht op Jeruzalem.

Bladgoudmozaïeken
De Bazel heeft ook grotendeels het interieur ontworpen. Bijzonder is dat dit, ondanks de bewogen geschiedenis, nog vrijwel compleet aanwezig is. In het interieur, zoals in de mozaïeken en glas-in-loodramen, zijn talloze verwijzingen naar het Joodse geloof en cultuur te vinden. De Grote Sjoel is gedecoreerd met veel symbolische afbeeldingen. In bladgoudmozaïeken worden de twaalf stammen van Israël afgebeeld. De glas-in-loodramen beelden onder meer de grote Joodse feesten uit. In het midden van de koepel hangt een grote kroonluchter waaronder zich de bima bevindt, de plaats waar de Thora wordt gelezen. Helemaal bovenin de koepel staat het Davidsschild afgebeeld met de Hebreeuwse letter H, de beginletter van Hasjeem (God). Er is ook veel getallensymboliek te vinden. De Joodse getallenleer geeft een bijzondere betekenis aan getallen zoals drie, zeven en twaalf. Deze getallen komen op meerdere plaatsen in de synagoge terug. Zo zijn er zeven traptreden naar de heilige Arke en zijn er vier keer drie lampen op de bima.

Koningin Wilhelmina
In het voorportaal bevindt zich een steen die herinnert aan de troonsbestijging van koningin Wilhelmina in 1899. Deze steen werd uit de oude synagoge overgebracht naar de nieuwe. Boven de ingang van de Grote Sjoel herinnert een lamp aan de zes miljoen Joden die in de Tweede Wereldoorlog zijn omgebracht. De glas-in-loodramen in de hal verbeelden een gevleugelde leeuw en een adelaar. Zij dienen als wachters van de synagoge.

Lunch
De klaslokalen en de feestzaal bevinden zich in het linkerdeel van het gebouw. In de klaslokalen werd vroeger les gegeven aan Joodse kinderen. Tijdens de restauratie zijn de muren weer in oorspronkelijke kleuren en patronen geverfd. Hetzelfde geldt voor de feestzaal op de eerste verdieping. De originele goudbronzen spetters op de muren zijn bij de restauratie in ere hersteld. Ook de stoelen in de feestzaal zijn een origineel ontwerp van De Bazel. In die feestzaal werd ons vervolgens een prima lunch voorgezet die we ons goed lieten smaken.

Tekst: Teun Breen (met dank aan diverse websites en de folders van synagoge en klooster)