Het idee om een tentoonstelling over antisemitisme te maken is ontstaan ten tijde van de aanslagen op joodse doelen in Brussel, Kopenhagen en Parijs. Er is toen een werkgroep in het leven geroepen (Bep de Waard-Ruijs, Kees van de Boogert, Theo van Ledden, Mart-Jaap van Leeuwen en Tom Bergstra), er zijn vergaderingen belegd en literatuur aangeschaft. De leden van de werkgroep hebben zich danig ingelezen maar kwamen na verloop van tijd tot de conclusie dat het onderwerp antisemitisme te breed was, dat het moest worden ingeperkt. Er is uiteindelijk gekozen voor de rol van het christendom, van de kerken inzake het ont - en voortbestaan van het antisemitisme in West - Europa.

De werktitel werd al snel C en A, al zal duidelijk zijn dat dit niets te maken heeft met een bekende keten van kledingwinkels. Beide grondleggers, de ‘lapkespoepen’ Clements en August Brenninkmeijer hebben, voor zover we weten, niets met antisemitisme van doen.

Ook ontstond in de werkgroep een verschil van mening over in hoeverre de inhoud van de tentoonstelling moest ‘schuren’ of juist niet en enigszins gerelativeerd diende te worden. Je moest uitingen van kerkvaders, reformatoren enz. tenslotte wel ‘in hun tijd plaatsen’. Het was adviseur van het bestuur, mw. Frederieke Jeletich, die het illustere idee opperde om dr. Bart Wallet te vragen als gastconservator.

Bart Wallet studeerde geschiedenis en Hebreeuws, Aramees en joodse studies aan de Universiteit van Amsterdam. Tevens volgde hij onderwijs aan het International Center for University Teaching of Jewish Civilization van de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem. Hij promoveerde op een onderzoek naar achttiende-eeuwse Jiddische geschiedschrijving uit Amsterdam.
Momenteel is hij onderzoeker/onderzoekscoördinator bij de faculteit theologie en religiestudies van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Hij publiceerde diverse boeken op het terrein van joodse geschiedenis en religiegeschiedenis en talloze artikelen in nationale en internationale tijdschriften.
Tot grote vreugde van de werkgroep stemde de heer Wallet in met het verzoek.

Mevr. Jeletich kwam daarna met de naam van Karel Kindermans, bekend tekenaar, illustrator en vormgever uit Rotterdam, op de proppen. De werkgroep ging akkoord en ook deze professional zegde medewerking toe. De vergaderingen van de uitgebreide werkgroep vonden nu meestentijds plaats in de De Boelelaan (Vrije Universtiteit) te Amsterdam.

Eind augustus 2017 is begonnen met de inrichting van de tentoonstelling. Frederieke Jeletich en de heren Reijer Spaan, David Evertsen en Tom Bergstra wisten mooi op tijd de klus te klaren. Zodoende kon de tentoonstelling op donderdag 7 september worden geopend door dr. R. de Reuver, scriba van de Generale Synode van de protestantse Kerk in Nederland. De stijlvolle opening vond op donderdag 7 september plaats in de Grote of Sint Nicolaaskerk te Elburg.

De tentoonstelling Christendom en antisemitisme gaat in op deze vragen en wil de complexe, vaak dubbelzinnige verhouding tussen christendom en antisemitisme verhelderen in tekst én in beeld. Daarnaast vormen objecten uit de collecties van diverse musea, archieven, bibliotheken en particulieren en diverse filmfragmenten de materiële getuigen van twintig eeuwen antisemitisme.

Bij de tentoonstelling Christendom en antisemitisme schreef Bart Wallet een gelijknamige publicatie. Het boek geeft een onthullend, genuanceerd en verrassend beeld van tweeduizend jaar christelijke worsteling met joden en jodendom, met speciale aandacht voor de Nederlandse context. Het boek bevat tekeningen van Karel Kindermans en is uitgegeven in samenwerking met Boekencentrum uitgevers. Het boek is voor € 12,99 te koop in de museumwinkel en te bestellen op www.sjoelelburg.nl/boekbestelling.

Tweeduizend jaar confrontatie. Museum Sjoel Elburg, 7 september 2017.

Dames en heren,

Het is mij een grote eer vanmiddag de tentoonstelling ‘Christendom en antisemitisme. Tweeduizend jaar confrontatie’ te mogen openen. Ik ben het bestuur van de Stichting Museum Sjoel Elburg zeer erkentelijk voor de uitnodiging.

Dr. Bart Wallet, de gastconservator van de tentoonstelling, opent het indrukwekkende boek dat hij voor de tentoonstelling geschreven heeft – en dat u zeker moet kopen! – met een zin die de lezer gelijk op scherp zet: ‘Weinig onderwerpen weten zozeer de gemoederen te beroeren als het thema ‘antisemitisme’, dat een open zenuw is van de moderne, westerse samenleving’. En iets verder: ‘Dit boek – en zo voeg ik eraan toe: deze tentoonstelling – wil de complexe, vaak ambigue verhouding tussen christendom en antisemitisme verkennen en verhelderen.’ (blz. 11).

De ondertitel van de tentoonstelling duidt de relatie tussen christendom en antisemitisme als ‘tweeduizend jaar confrontatie’. Kunstenaar Karel Kindermans illustreert dit in de wandgrote tekeningen die hij voor deze tentoonstelling heeft gemaakt. De tekening die op de uitnodiging voor vanmiddag en de cover van het boek terecht is gekomen spreekt boekdelen. De twee mannen zijn ‘broeders’. Ze hebben eenzelfde afkomst. Hun kleding is gelijk. Maar door de eeuwen heen zijn ze steeds meer verschillend geworden. De eerste heeft een stralenkrans en blauwe ogen gekregen. Hij groet en draagt een boek met een kruis: het evangelie of de Bijbel. Het is onmiskenbaar Jezus. De ander is het stereotype van een joodse man. Het keppeltje, de vorm van zijn neus, de gele cirkel op zijn jas en de zak met geld typeren hem. Zijn gezicht heeft een boze, Het contract en de confrontatie zijn duidelijk.

Juist vanwege deze confrontatie is het bijzonder dat u mij, als scriba van de Protestantse Kerk, gevraagd hebt enkele woorden te spreken ter opening van de tentoonstelling, en dan ook nog in Grote- of Sint Nicolaaskerk van Elburg. Wallet spreek over een complexe en vaak ambigue verhouding. Om deze complexiteit ietwat te vereenvoudigen ontleedt hij zowel christendom als antisemitisme. Christendom is een verzamelbegrip voor de institutionele kerk, christelijk traditie, christelijke politiek en christenen. Ook onderscheidt hij religieus-, sociaal- en politiek-antisemitisme. Deze onderscheidingen zijn behulpzaam bij het herkennen en ontmaskeren van antisemitisme.

De Protestantse Kerk ziet het als opdracht om inzicht te verkrijgen in antisemitisme en het te bestrijden. Om dit goed te kunnen is het belangrijke scherp te hebben wat antisemitisme is. Wallet vat het op als een verzamelterm voor anti-joods-denken en handelen (14). Het Europees parlement heeft op 1 juni jl antisemitisme gedefinieerd als een perceptie van joden, vanuit haat tegen hen, welke zich verbaal en/of fysiek uit tegen joden of niet- joden en hun bezit, tegen joodse instituties en tegen joods religieuze instellingen. *1
Antisemitisme is een veelkoppig monster. Een open zenuw in de westerse samenleving, met wortels tot in de oudheid. Juist op deze plek, hier in deze kerk, bij de opening van deze tentoonstelling zoom ik in op religieus antisemitisme.

Bisschop Melito van Sardes heeft in 170, in zijn paaspreek, het gif van dit antisemitisme gestrooid door joden te typeren als godsmoordenaars. Zij waren het immers die bij Pilatus riepen dat het bloed van Christus hun aangerekend mocht worden – zie Matteüs 27:25. Op grond van deze insinuerende exegese is de vervolging en het lijden van de joden door de eeuwen heen geduid en gerechtvaardigd als straf van God voor de godsmoord. Dat niet elke christelijke theoloog deze conclusie trok is duidelijk. Augustinus wees het resoluut van de hand. Toch heeft deze exegese de eeuwen door gewerkt als antisemitisch gif.

Vandaag, anderhalve maand voor 31 oktober, de dag waarop Luther 500 jaar geleden zijn stellingen wereldkundig maakt, moet ik in dit verband helaas ook de naam van de reformator, die mij zeer lief is, noemen: Luther. Walllet laat scherp zien dat de grote ontdekking van Luther - de rechtvaardiging van de goddelozen: dat een mens er mag zijn niet vanwege zijn goede werken of prestaties maar vanwege de liefde en ontferming van God – maakte hem blind voor anderen die deze ontdekking niet meemaakt. In 1523 schreef hij positief over het jood zijn van Jezus. *2 Hij verwachtte dat de joden zijn ontdekking zouden delen. Twintig jaar later, teleurgesteld over het feit dat de joden hem niet volgden, schreef hij Von den Juden und ihren Lügen. Een antisemitisch boek dat in de geschiedenis een desastreuse uitwerking heeft gehad. Niet in het laatst in de 20e eeuw.

Gelukkig zijn er ook andere lijnen te trekken. Wallet noemt de Geneefse reformator Calvijn. Vanuit de notie van het verbond van God met zijn volk sprak hij positief over Israël.

Toch heeft het geduurd tot na de inktzwarte antisemitische jaren van de WO-II voordat theologisch positief spreken over Israël gemeengoed werd. Tijdens de oprichting van de Wereldraad van Kerken in 1948 in Amsterdam werd antisemitisme veroordeeld als zonde tegen God en mens. Met ere noem ik hier ook de namen van theologen als Van Ruler, Miskotte en later Berkhof en Flesseman – van Leer. Zij hebben duidelijk gemaakt dat kerk en Israël, van Godswege, bij elkaar horen. Om het in de beeldtaal van Karel Kindermans te zeggen: ze tekenden jood en christen als een tweeling, ieder met eigen accent, maar onmiskenbaar als tweeling.

In 1951 roept de Nederlandse Hervormde Kerk niet op tot zending onder maar gesprek met Israël.*3 In 2004 gaat de Protestantse Kerk nog een stap verder. Zij opent haar Kerkorde dat de zin dat de kerk ’delend in de aan Israël geschonken verwachting, zich uitstrekt naar de komst van Gods Koninkrijk’.*4 In de nadere uitwerking wordt dit geconcretiseerd o.a. in het inzicht verwerven en bestrijden van antisemitisme. *5

Als het gaat om inzicht en bestrijding van religieus antisemitisme is er gelukkig veel winst geboekt. Toch is hiermee het veelkoppige monster van antisemitisme allerminst verslagen. Telkens weer steekt het de kop op. Soms religieus, soms sociaal, soms politiek. De tentoonstelling illustreert dit.

Afgelopen maandag betoogde de Engelse prof. David Hirsch in Amsterdam, op uitnodiging van het CIDI, dat het antisemitisme van nu politiek gekleurd is. Het richt zich tegen de staat Israël. De Nederlandse opperrabbijn Jacobs stelde kortgeleden: ‘joden werden eerst vervolgd vanwege hun geloof, vervolgens vanwege hun ras (20e eeuw), nu vanwege hun staat’. Het politiek Palestijns – Israëlisch conflict werkt hierbij als olie op de golven. Het is goed hierbij op te merken dat kritiek op de politiek van Israël of een pleidooi voor gelijke rechten voor alle burgers van Israël, Joden en Palestijnen, niet verward moet worden met antisemitisme. Kritiek, zeker ook op politiek beleid, is eigen aan een gezonde rechtstaat en hoort bij scherpe theologische reflectie. De profeten van Israël gaan ons erin voor. Alleen sommige uitingen van, zo genoemd, antizionisme grenst aan antisemitisme.

Hoe komen we nu verder in deze scherpe confrontatie, zodat het niet ontspoort in antisemitisme? Tijdens de kristalnachtherdenking van 2015 pleitte burgemeester Aboutaleb van Rotterdam voor een wij-samenleving. Voor een gedeeld wij. Om elkaar niet tegemoet te treden met wapens maar met woorden. En ons niet te laten drijven door angst en haat, maar door liefde.

De tentoonstelling laat zien wat de gevolgen zijn als haat en angst het leven bepalen. Maar ook hoe anders het kan zijn als liefde en een gedeeld wij onze gidsen zijn.

Mijn hoop is dat bezoek aan deze tentoonstelling velen zal inspireren om – in de woorden van onze kerk – ‘delend in de aan Israël geschonken verwachting, zich uit te strekken naar de komst van het Koninkrijk van God’. Heel concreet door zich in te zetten voor shalom, vrede voor Israël en de volkeren.

René de Reuver
Scriba Protestantse Kerk in Nederland

*1 Antisemitism is a certain perception of Jews, which may be expressed as hatred toward Jews. Rhetorical and physical manifestations of antisemitism are directed toward Jewish or non-Jewish individuals and/or their property, toward Jewish community institutions and religious facilities.. International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA) in 2016 

*2 Das Jesu Christi ein geborner Jude sei.

*3 In artikel VIII.1 en 2 over het apostolaat. In lid 3 gaat het over zending onder andere volkeren en in lid 4 over evangelisatie onder hen ‘die van het evangelie vervreemd zijn’.

*4 Protestantse Kerkorde, art. I.1.

*5 Protestantse kerkorde, ordinantie I.2 IN lid 2 wordt bestrijding van antisemitisme expliciet genoemd.