In het kader van het 15-jarige bestaan van Museum Sjoel Elburg reisde een bus vrijwilligers van Museum Sjoel Elburg woensdag 12 april 2023 af naar Groningen om daar een bezoek te brengen aan de Synagoge Groningen. De Synagoge Groningen heeft twee functies: het is een Joods gebedshuis en een museum.

Nadat het bezoek uit Elburg gastvrij werd onthaald, hield directeur van de Synagoge Groningen, Geert Volders, een lezing over Joods Groningen en ommelanden. ‘Velen associëren het jodendom met de Tweede Wereldoorlog, maar vergeet niet dat het jodendom zoveel meer is’, zei hij. Dat liet hij ook blijken in zijn schets van de Joods Groningen – die vijf eeuwen omspant met Appingedam en Groningen als grote kernen met een hoge concentratie van Joden. Omdat Joden in Groningen geen of nauwelijks toegang hadden tot burgerrechten, weken ze niet zelden uit naar het zogenaamde Bourtanger Moor, ofwel de veenkoloniën, waar Joden zich naast andere minderheden makkelijker konden vestigen dan in de steden. Zo is het Groninger achterland niet alleen de bakermat van turf maar onder meer ook van de natte en de droge Polak: de ranja en de poederpudding van de familie Polak.

Kuipers
Na de lunch volgde een rondleiding door de synagoge en de Joodse buurt. De vorige synagoge van Groningen deed sinds 1756 dienst in de Kleine Folkingestraat, ook wel Jodenstraatje genoemd. Maar in 1905 maakte de oude sjoel plaats voor een opvallend grote opvolger, ontworpen door de bekende gereformeerde kerkenarchitect Tjeerd Kuipers (1857-1942) uit Friesland. Kuipers draaide zijn hand niet om voor kerken, maar een synagoge, dat was andere kost, daar wist hij weinig van. Hij maakte een studiereis door Duitsland en deed daar ideeën op. Hij was zo gecharmeerd van de synagoge aan de Oranienburgerstrasse in Berlijn dat hij een kopie, maar dan in Amsterdamse stijl, bedacht voor de Folkingestraat, die er in 1906 kwam. Gids Jan Visser vertelt dat naar verluidt Kuipers’ christelijke achtergrond en ruime ervaring met kerkenbouw invloed hadden op de vormgeving van het gebouw. De klassieke kerkvorm is goed te zien: een kort en een lang tongewelf die samen een kruis vormen, een transept, een apsis, een middenschip en twee zijschepen.

Wasserij
Na de Tweede Wereldoorlog bleek dat tussen de 188 en 256 mensen van de ruim 3000 weggevoerde Groningse Joden de verschrikkingen van de Holocaust hadden overleefd. Velen lieten Nederland achter zich en emigreerden naar Amerika, Canada en Israël. De Joodse gemeente kon de synagoge niet lang meer in bezit houden en besloot deze in 1952 te verkopen. De synagoge werd een wasserij, ververij en stomerij met de naam Astra (ster). En dat leidde tot een verpaupering van het gebouw. Nadat in 1973 ook de wasserij de deuren sloot, leek de synagoge een droef lot beschoren: niemand wilde het gebouw kopen en de gemeente Groningen wist niet wat ze ermee aan moest.

Piet Cohen
Maar dankzij de reddende inzet van de Amsterdamse Lenny Wolgen-Salomons werd het gebouw in 1980 en 1981 gerestaureerd en kreeg het een totale make over door de Amsterdamse industrieel ontwerper Piet Cohen (1935, van wiens werk in Museum Sjoel Elburg een expositie te zien is geweest). Hij ontwierp een compleet nieuw interieur, inclusief Heilige Arke, zitplaatsen, bima, amoed en verlichting. Sindsdien is de Groningse synagoge weer volop in gebruik. Het religieuze deel door de Joodse Gemeente als sjoel: eens per twee weken voor de ontmoeting en het samenzijn van de ongeveer 70 leden tellende gemeente. Het openbare deel door de Stichting Folkingestraat Synagoge, nu Synagoge Groningen, als ruimte voor een permanente expositie over het jodendom en Joods Groningen, tijdelijke exposities, rondleidingen, concerten, educatie en lezingen.

Spiegel
Het bezoek aan Synagoge Groningen keken de bezoekers van Museum Sjoel Elburg als het ware even in de spiegel. Ook de Joodse gemeenschap in Elburg werd in de Tweede Wereldoorlog weggevaagd en kon de synagoge niet langer bestaan. Pas aan het einde van de twintigste eeuw werd een begin gemaakt om de synagoge in ere te herstellen. Dankzij de inzet van vele vrijwilligers kan daarom nu het vijftienjarig bestaan van Museum Sjoel Elburg worden gevierd. Het verschil met Groningen is dat de Elburgse synagoge niet langer een gebedshuis is, maar alleen een museum.

Het uitje naar Groningen werd de vrijwilligers van Museum Sjoel Elburg aangeboden door de Stichting Vrienden van Museum Sjoel Elburg.