Vandaag, precies 78 jaar geleden, werd vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau door het Sovjetleger bevrijd. De gruwelen die hier plaatsvonden, werden daarna in volle omvang duidelijk. Miljoenen Joden, Roma en Sinti waren uitgeroeid. Op de Holocaustherdenking in Elburg stond Mirjam Samson bij hen stil, in het bijzonder bij het gezin van Isaäc Waaker.

Samen met u herdenk ik hier dat Auschwitz-Birkenau 78 jaar geleden werd bevrijd door Sovjettroepen. Tegenwoordig is het gebruikelijk om leed met elkaar te vergelijken, ik beperk mij tot de Joden, Roma en Sinti. Van de ongeveer 140.000 Nederlandse Joden werden er 107.000 gedeporteerd naar de vernietigingskampen, 5200 keerden terug. Van de Nederlandse Roma en Sinti (4500) hebben 31 de kampen overleefd. Zes miljoen Joden zijn vermoord omdat zij Joods waren, onder wie anderhalf miljoen kinderen.

Wat er nog meer verloren ging
Er ging ook iets anders verloren. Wat zouden deze anderhalf miljoen voor ons allemaal hebben kunnen creëren? Welke symfonieën? Welke grote literatuur? Welke technologie? Welke medische doorbraken hebben we van deze verloren zielen verloren? Terwijl Duitsland en Oostenrijk dit vernietigende kwaad veroorzaakten, creëerden en uitvoerden, hielp vrijwel elk ander Europees land de nazi’s hun Joodse burgers te verzamelen. Te veel mensen in te veel landen hebben Auschwitz laten gebeuren. Toen de Europese Joden de wereld om een veilige haven smeekten, keerde de hele wereld hen de rug toe.

Geen Joodse vluchtelingen toegelaten
De Verenigde Staten organiseerden een conferentie in Evian, Frankrijk, in juli 1938, om de Joodse vluchtelingencrisis te bespreken. Er werden veel mooie toespraken gehouden, maar de Verenigde Staten lieten geen extra Joodse vluchtelingen toe. Elk ander land volgde hun voorbeeld, ook Nederland. Alleen de Dominicaanse Republiek niet. Hitler zag dat het de wereld niet scheelde wat er met de Joden gebeurde; in november 1938 vond de Kristallnacht plaats.
Evian leidde tot Auschwitz.
Kristallnacht leidde tot Auschwitz.
Antisemitisme in de wereld leidde naar Auschwitz.

Isaäc Mozes Waaker
De laatste rabbijn van Elburg was Isaäc Mozes Waaker, hij woonde op Beekstraat 7. lsaäc (Mozes) Waaker werd geboren op 30 mei 1907 te Amsterdam. Hij vestigde zich op 24 juni 1929 vanuit Hoogezand in Elburg. Hij zou Elburgs laatste rabbijn worden. Hij was op dat moment 22 jaar oud.
ln de zomer van 1931 trouwde lsaäc Waaker in Amsterdam met Elisabeth Drukker (1905-1942). Het paar vestigde zich in juni te Elburg. Het jonge echtpaar kreeg op 17 juli 1932 een zoon, Mozes lsaac. Hij werd op zondag 20 Tammoez 5692 (24 juli 1932) in de Elburger synagoge besneden door Baroech Nihom. Dit was de laatste besnijdenis in sjoel Elburg.

Naar het hoge noorden
Per 1 februari 1934 werd rabbijn Waaker benoemd tot leraar bij de lsraëlitische gemeente te Harlingen. Op 5 februari 1934 vertrok het gezin Waaker uit Elburg naar het hoge noorden. Daar werd op 9 april 1936 hun tweede zoon Leo Ferdinand Waaker geboren. ln de jaren 1938-1942 woonde het gezin Waaker aan de Paul Krugerstraat 64 te Assen. Toen de Joodse kinderen in 1941 gedwongen werden naar een Joodse school te gaan, werd in Assen een Joodse lagere school opgericht. lsaäc Waaker werd daar op 16 september 1941 godsdienstonderwijzer.

Gedeporteerd
Het gezin Waaker werd op maandag 2 november l942 gedeporteerd naar Auschwitz. De trein telde 24 wagons waarin zich 954 Joden bevonden, onder wie 185 kinderen. Op donderdag 5 november 1942 arriveerde de trein in Auschwitz. Vrijwel direct na aankomst werden Elisabeth Waaker-Drukker, haar 10-jarige zoon Mozes lsaäc en haar 6-jarige zoon Leo Ferdinand vergast. (Zij waren links geselecteerd.)

Gedwongen uit te stappen
lsaäc Waaker was ongeveer 80 kilometer voor Auschwitz, in Cosel, uit de treinwagon gehaald. Samen met de mannen tussen de 15 en 50 jaar werd hij gedwongen om uit te stappen. Sommige mannen werden zelfs naar buiten geknuppeld. ln totaal selecteerde men uit verschillende transporten ongeveer 3500 gezonde mannen (onder wie ongeveer 200 Joden uit Nederland) uit verschillende landen die als dwangarbeider tewerkgesteld werden bij diverse grote projecten, zoals de aanleg van een snelweg tussen Breslau en Krakau, en de bouw van een enorme fabriek voor de productie van synthetische brandstof in Blechhammer.

Ook rabbijn Waaker wordt vergast
Veel arbeiders kwamen om het leven of werden alsnog naar Auschwitz overgebracht. Van de Coselgroep hebben in totaal 180 de oorlog overleefd. Op 31 maart '1944 kwam ook een einde aan het leven van rabbijn lsaäc Waaker. Hij werd in Auschwitz vergast op de leeftijd van 36 jaar. Op 2 september 2016 werd het Cosel (Polen)-monument onthuld. In Nederland en waarschijnlijk ook in andere landen collaboreerde 5 procent met de nazi’s, 5 procent bood actief verzet en de overige 90 procent zag het en keek weg.

Elburg
Gelukkig waren er ook mensen die zich actief verzet hebben in Elburg, niet één Joodse onderduiker is in Elburg verraden. Elburg was goed voor ‘zijn’ Joden, zowel voor de oorlog als ook in de oorlog. We zullen het antisemitisme nooit uitroeien. Het is een dodelijk virus dat al meer dan 2000 jaar bestaat. Maar we kunnen niet de andere kant op kijken en doen alsof dit niet gebeurt. Dat deden de mensen in de jaren dertig van de vorige eeuw, en dat leidde tot Auschwitz.

Antisemitisme laait op
Wij leven in vrijheid, nog steeds. Vrijheid is je mening mogen hebben. Er zijn grenzen aan deze vrijheid, zodra je iemand of groepen jouw mening wil opleggen of erger, wil vernietigen, dan is de grens van vrijheid bereikt. Er zijn groeperingen in Nederland die het antisemitisme met de paplepel krijgen ingegoten, waardoor het latent aanwezige antisemitisme in Nederland weer oplaait. We horen dezelfde leugens weer die de nazi’s zo effectief gebruikten in hun propaganda: Joden hebben te veel macht, Joden beheersen de economie en media, Joden beheersen regeringen, Joden beheersen alles.

Twijfels
Deze week kwam uit een onderzoek naar voren dat veel jongeren twijfelen aan de Holocaust. Een klein deel denkt zelfs dat de Holocaust een mythe is. Een aantal jongeren vindt het aantal Joden dat vermoord is ‘sterk overdreven.’ Dat is meer dan in andere landen en volgens wetenschappers is dit een ‘ronduit schrikbarend’ gegeven. Veel jongeren weten niet dat er zes miljoen Joden zijn vermoord in de oorlog. Men weet niet dat Anne Frank in een concentratiekamp (Bergen-Belsen) is vermoord. In andere westerse landen is dezelfde peiling gehouden, maar nergens waren de resultaten zo ernstig als in Nederland. Is het onwetendheid, desinteresse of moedwillig ontkennen en verdraaien van historische feiten?

Educatie is noodzakelijk
Wie zijn verleden niet kent, heeft geen idee van het heden. Velen hebben over van alles een mening, terwijl hun gebrek aan historische kennis stuitend is. Educatie is een van de belangrijkste middelen om begrip te kweken voor andersdenkenden, in dit geval voor Joden, hun religie en hun cultuur. Museum Sjoel Elburg geeft het voorbeeld hoe je de jeugd, jongvolwassenen en volwassenen laat kennismaken met de Joodse religie en cultuur. De Joden van Elburg die vermoord zijn in de kampen, hadden hier op de Joodse begraafplaats moeten liggen - in plaats daarvan is daar een symbolische lege plaats.

Tehi nisjmato tsroera bitsror hachajiem. Mogen hun zielen gebonden worden in de bundel van het eeuwige leven.