Van een vriend kreeg de Groninger kunstenaar en drukker Hendrik Nicolaas Werkman het boekje ‘Die Legende des Baalsjems’ van de Joodse godsdienstfilosoof Martin Buber te leen. Hij las het intens. De teksten kropen als het ware onder zijn huid. Ze raakten hem; deze chassidische vertellingen uit het oosten van Europa.

Wie chassidisme zegt, heeft het over een verhalende Joodse overlevering. De Joodse denker Martin Buber (1878-1965) verzamelde 10.000 chassidische vertellingen, haalde die weg uit het donker van de betrekkelijke onbekendheid en bracht ze in het licht. Hij verzamelde ze niet alleen, maar gaf er ook vorm aan en doordacht ze en schreef erover. Daarmee begon hij in 1906. Bronnen van wijsheid en van geloof.

Vromen
Wie chassidisme zegt, zegt Oost-Europa van de achttiende eeuw. De grondlegger is de Poolse rabbijn Israël ben Eliëzer (1698-1760), die de titel meekreeg van ‘Ba’al Sjem Tov’, de Meester van de Goede Naam. ‘Chassidisme’ komt van het Hebreeuwse woord ‘chassiduth’, dat ‘vromen’ betekent.

Het ontstaan van het chassidisme heeft alles te maken met het gevoel dat leefde onder de gewone, hardwerkende Joodse mensen, de ‘am-haärets’, die voelden dat er op hen werd neergekeken door de officiële Joodse orthodoxie, die zich meer met regels en voorschriften bezighield dan met mensen. Velen in Oost-Europa van die tijd waren zo arm, dat ze door het harde werken niet aan Thora-studie konden toekomen. Tijd en energie ontbrak. Er ontstond afkeer van een formele omgang met de Thora. Men ging het zoeken in een mystieke benadering van de natuur. Zo komen we in de buurt van de Joodse mystiek, die ontstaan is in de twaalfde eeuw.

Vreugde
Het chassidisme leert: iedere Jood kan zich binden aan de Eeuwige, de ‘Sjem’ (= Naam), waarbij grote nadruk wordt gelegd op de vreugde van het dienen van de ‘Sjem’. Ook tijdens je werk, je dagelijkse beslommeringen en in duistere tijden kun je spreken en bidden en zingen.

Juist die vreugde inspireerde Werkman tot het scheppen van indringende verbeeldingen van twintig chassidische legenden. Tussen 1941 en 1943 maakte hij twee series van elk tien iconische prenten, verdeeld over twee mappen, suite 1 en suite 2. Ze werden uitgegeven door de clandestiene drukkerij De Blauwe Schuit, om de vervolgde Joodse gemeenschap een hart onder de riem te steken. En als symbool van geestelijk verzet. 

Adem
‘Zoals eens Buber een van geest werd met de brokstukken van het oude chassidisme en ze uit die congenialiteit tot een nieuwe eenheid wist te herscheppen, zo ging ook de schilder Werkman geestelijk op in de adem van de legende’, meldt het boekje ‘Chassidische Legenden. Verbeeld door H.N. Werkman’ (1987, bij ‘De herberg in de Karpathen’).

• H.N. Werkman. Chassidische legenden en de kunst van het verzet
• Tot en met 29 november 2025 in Museum Sjoel Elburg
• Stap bij ons binnen in de drukkerij van Werkman, bewonder zijn Chassidische legenden en andere ‘druksels’
• Voor een euro koop je het prachtige boekje ‘Samenvattingen van de Chassidische legenden’