In Elburg werd 25 januari 2024 de Holocaust herdacht. Er waren woorden van Jan Nathan Rozendaal, burgemeester van Elburg, en Shaja Groenewoudt, rabbijn van de Joodse gemeente te Amersfoort. Teun Breen heette iedereen namens het bestuur van Museum Sjoel Elburg welkom. ‘In Auschwitz huilt de hemel nog steeds’, zei hij.

Sinds 2005 wordt op 27 januari een internationale herdenkingsdag gehouden: Holocaust Memorial Day. Op deze dag worden de Holocaust en de bevrijding van Auschwitz wereldwijd herdacht. De Holocaust was de door de staat gesponsorde, systematische vervolging en moord op Joden door nazi-Duitsland en zijn medewerkers, tussen 1933 en 1945. Een genocide op het hele continent, die niet alleen individuen en families vernietigde, maar ook gemeenschappen en culturen die zich in de loop van de eeuwen hadden ontwikkeld. Joden spreken liever van het Hebreeuwse woord Shoah, de catastrofe of de vernietiging, en liever niet van het Griekse woord Holocauston, wat brandoffer voor een heidense God betekent, want het was geen vrijwillig offer dat gebracht werd. In ieder geval hebben we het over een genocide door de nazi’s op zes miljoen Joden.

Auschwitz
Naar Auschwitz werden gedurende de Tweede Wereldoorlog in totaal ruim anderhalf miljoen mensen, voor het overgrote deel Joden, gedeporteerd. Ruim een miljoen van hen werd direct na aankomst vergast of doodgeschoten. Daarnaast kwamen er ruim 200.000 mensen om, door ziekten of honger. Van de ongeveer 140.000 Joden die in Nederland voor de oorlog woonden werden er 102.000 vermoord, 75 procent, het allerhoogste percentage in West-Europa. In bijvoorbeeld Litouwen lag het percentage nog veel hoger. Ruim 60.000 van de Nederlandse weggevoerde Joden werden in Auschwitz vermoord. Tussen 15 mei en 9 juli 1944 (in 8 weken tijd) werden 437.000 Hongaarse Joden met 147 treinen naar Auschwitz vervoerd waar er soms zes op een dag aankwamen. De meeste Joden werden bij aankomst vermoord, soms 12.000 per dag, waarvoor de ovens dag en nacht moesten doorwerken. Van één van de crematoria scheurde zelfs een schoorsteen door de hitte.

Dodenmarsen
Toen het Rode Leger eind 1944 Auschwitz naderde, bliezen de nazi’s de gebouwen op om alle sporen uit te wissen. Himmler had zijn ondergeschikten bevolen niet toe te staan dat de geallieerden levende gevangenen zouden bevrijden uit de kampen, zoals in Majdanek wel was gebeurd. De meeste overgebleven 60.000 gevangenen werden op 18 januari, negen dagen voor de bevrijding van het kamp, op de trein gezet naar andere kampen of op een ‘dodenmars’ gestuurd door Polen, naar het Duitse Rijk in het westen. Tijdens deze dodenmarsen kwamen nog eens duizenden gevangenen om het leven. Wie niet de kracht had om verder te lopen of probeerde te vluchten, werd ter plekke doodgeschoten. Het duivelse systeem van het vermoorden ging gewoon door.

Gaskamers
De puinhopen van de gaskamers van het straf en vernietigingskamp Auschwitz II Birkenau, die het gevolg waren van het opblazen door de nazi’s in 1945, liggen er nog steeds zo bij is. De kleine gaskamer in de voormalige kazerne, ook wel Auschwitz I genoemd, is er nog wel. Die had toen niet meer de functie van gaskamer. Daarnaast waren er trouwens nog 39 satellietwerkkampen.
Op 27 januari 1945 werd het kamp bevrijd. De Russen troffen in Auschwitz nog ruim 7000 gevangenen aan. De meesten waren doodziek. De paar overgebleven bewakers werden nog diezelfde dag door de Russen gedood. Van de 6500 nazi’s die hier werkten, zijn er maar 23 veroordeeld tot de strop. Slechts 800 kregen celstraffen, sommigen maar een paar jaar.

Op die plek
Precies een week geleden was ik op die plek in Polen, anderhalf uur met de bus vanuit Krakau. Samen met een paar anderen die ook dat verschrikkelijke oord wel eens met eigen ogen wilde aanschouwen en ervaren.
Misschien vraagt u zich af: wat bezielt een mens om die plek meerdere keren te bezoeken, want ik was daar vorig voorjaar ook nog geweest tijdens een rondreis met mijn vrouw door Polen. Als je dat enorme terrein ziet, waar de later aangelegde spoorlijn eindigde, besef je waartoe de mensheid in staat is als het kwade zijn gang kan gaan.

7 oktober
We hebben dat pas nog meegemaakt, op 7 oktober, bij de aanval van Hamas op Israël. We dachten, Auschwitz, dat nooit meer. We hadden het mis. Daarna bleek hoe het antisemitisme her en der de duivelskop opstak. Het trieste lijden van de Palestijnen in Gaza werd uitvergroot na de begrijpelijke wraak van Israël op die verschrikkelijke moordpartij die gemakshalve hier en daar kleiner werd gemaakt. We stonden op de plek waar de selectie plaatsvond: vrouwen, kinderen en zwakkeren - iedereen aan wie ze niets hadden – moest in de rij staan voor de gaskamers. ‘Vouwt u uw kleren op, u krijgt alles gewassen terug, maar neemt u eerst een lekkere warme douche.’

Daar sta je dan
Daar sta je dan, bij de restanten van die gaskamers, waar alleen de treden nog zichtbaar zijn waarover honderdduizenden mannen, vrouwen en kinderen moesten afdalen om in hun vernederende naaktheid te worden vermoord, duizenden per dag. Dit werd door de nazi’s de Endlösung genoemd, de oplossing van het zogenaamde Joodse probleem, dat niet bestond. De geplande organisatie van het massaal doden van Joden begon vooral na de bijeenkomst van hoge nazi’s in de Wannseevilla in januari 1942, vlakbij Berlijn, waar we onze rondreis begonnen waren. Het doel van de conferentie, die slechts anderhalf uur duurde, was te bepalen hoe men tot een ‘definitieve oplossing van het Jodenvraagstuk’ zou komen.

Wannseevilla
Daarvóór deden de vier Einsatzgruppen achter de Duitse troepen in Rusland en de Oekraïne hun gruwelijke werk door het massale doodschieten van anderhalf miljoen Joden. Van de 25 leiders van de Sonder- of Einsatzkommando’s hadden er vijftien een academische titel, de meeste in rechten of filosofie. Zij zagen als hun taak het elimineren van alle politieke opponenten en Joden. Deze Holocaust met kogels bleek toch wel erg zwaar te zijn voor de daders. Het moest anders. Toen we in de vergaderkamer van de Wannseevilla stonden, waar de foto’s van nazi-criminelen als Eichmann en Heydrich je aanstaarden, beseften we ook waartoe verblinde haat en dwaasheid kan leiden.

Treblinka
Na de kampen van Sachsenhausen, Ravensbruck, Stutthof, en Hitlers hoofdkwartier, de Wolfsschans, kwamen we tijdens onze reis in Treblinka waar 900.000 Joden zijn vergast, veelal uit het nabije Warschau. Op 22 juli 1942 begonnen de Duitsers met de grote deportatie uit het getto van Warschau. Duizenden Joden waren al omgekomen door uithongering, ziekten en willekeurige executies voordat de nazi's met massale deportaties naar het vernietigingskamp Treblinka begonnen. Binnen 52 dagen, tot 12 september 1942, werden ongeveer 300.000 bewoners van het getto de dood in gestuurd, via de ‘Umschlagplatz’. Nergens zijn trouwens in een betrekkelijk korte tijd, een jaar en een week, van 23 juli 1942 toen het eerste transport uit het getto van Warschau aankwam, tot aan de opstand op 2 augustus 1943, zoveel mensen vermoord als in Treblinka.

Majdanek, Sobibór
Dan verder naar Majdanek, het kamp bij Lublin, waar bijna alles nog overeind staat, en 300.000 mensen werden vermoord. Als je daar de barak met opgestapelde schoenen hebt gezien, veel meer dan in Auschwitz, vergeet je dat nooit meer. Door naar Sobibór, waaruit slechts achttien van de 34.000 Nederlandse Joden terugkeerden. Na de opstand in oktober 1943 werd het vernietigingskamp met de grond gelijkgemaakt en alle sporen van de moordpartij uitgewist om het bestaan van het kamp te vergeten. Alle, nee, niet alle. Veel van wat toen in de grond was verdwenen is in deze eeuw, vele decennia later, teruggevonden en wordt nu in het nieuwe herinneringscentrum getoond. Tussen Sobibór en Belzec ligt Trawniki waar het opleidingskamp was voor de moordkampen. We hebben het maar rechts laten liggen.

Vakantie?
Uit Belzec, de wat oppervlakte betreft kleinste moordfabriek, vlakbij de grens met de Oekraïne, waar een half miljoen Joden is vergast, zijn maar vijftig mensen ontsnapt van wie slechts zeven de oorlog overleefden. Zeven van de vijfhonderdduizend. Ook dat kamp is met de grond gelijkgemaakt om vergeten te worden. We waren daar op dat moment de enige bezoekers. Dan uren rijden naar Krakau en een paar dagen later, zoals genoemd, naar Auschwitz en dan door naar Praag. Niet echt een vakantie dus, hoewel Gdansk, Warschau, Krakau en Praag best leuke steden zijn. Theresienstadt zijn we deze keer maar voorbijgereden, op weg naar huis. Het was ook wel genoeg.

Terugkijkend…
Terugkijkend op deze rondrit beseften we: ‘Wat kan een mens als een beest verworden als het kwade zijn gang kan gaan.’ Kennelijk schuilt er in elk mens een monster dat onder bepaalde omstandigheden tot nietsontziende slechtheid in staat is. We moeten de slachtoffers van de Shoah blijven herinneren, hun namen noemen, zodat zij niet vergeten worden. In Auschwitz huilt de hemel nog steeds.

Dit was de volledige toespraak van Teun Breen tijdens de Holocaustherdenking in Elburg, 25 januari 2024.