Tot en met 29 november biedt Museum Sjoel Elburg de tentoonstelling ‘H.N. Werkman. Chassidische legenden en de kunst van het verzet’. De opening werd 10 juli verricht door theoloog/kunstenaar Ruud Bartlema, die vertelde dat de Chassidische legenden wat hem betreft nergens beter tot hun recht komen dan in de sjoel.

Wat zijn Chassidische legenden? Eenvoudig kun je zeggen dat dit Joodse wonderverhalen zijn, geboren uit een mystieke stroming die in de achttiende eeuw Oost-Europa wortel schoot. Centrale figuur is de rabbi Israël ben Eliëzer, ook wel bekend als de Baalsjem, ofwel de Meester van de Goede Naam. De vertellingen rond deze rabbi zijn opgetekend en verzameld door de Oostenrijkse godsdienstfilosoof Martin Buber. Hij publiceerde ze begin vorige eeuw onder de titel ‘De legende van de Baalsjem’. 

Nieuwe wereld
Het was precies dit boekje dat de Groninger drukker-kunstenaar Hendrik Nicolaas Werkman te lezen kreeg van de Winschotense predikant August Henkels. In het begin van de Tweede Wereldoorlog vroeg Henkels aan Werkman om prenten te maken bij deze vertellingen. Werkman nam het boekje mee en begon te lezen. Er ging een ongekend nieuwe wereld open voor de nu niet bepaald bijzonder godsdienstig ingewijde Werkman. Het was de wereld van het transcendente, de mystiek, van God ontmoeten in de natuur, de schepping en de medemens. 

De Blauwe Schuit
Werkman voelde meteen de onstuitbare bekoring die uitging van ‘De legende van de Baalsjem’, zoals het boekje heette. Nu was Werkman in die tijd al bezig met drukwerk voor de clandestiene drukkerij De Blauwe Schuit, opgericht door August Henkels, Adri Buning en Ate Zuidhoff. Zij wilden met speciale drukwerkjes bezet Nederland literair bemoedigen, houvast bieden en richting geven. Zo hadden ze van Martinus Nijhoff het gedicht ‘Het jaar 1572’ uitgegeven, gevolgd door de ‘Turkenkalender’ met teksten uit de tijd tegen de Spaanse overheerser met de boodschap dat uiteindelijk het goddelijk recht zal zegevieren. Werkman doorgrondde de diepte en kracht van de Joodse wonderverhalen en verbond die met het hier en nu van bezet Nederland.

Verbluffend
Tussen 1941 en 1943 maakte Werkman twintig prenten bij 'De legende van de Baalsjem' – twee suites van elk tien. Het waren niet zomaar illustraties bij die Joodse vertellingen, nee, voor het maken van de prenten was een verbluffend staaltje van geraffineerde techniek nodig, zoals alleen Werkman dat kon. Voor de suites was meteen geweldig veel belangstelling – Werkman ondertussen was bezorgd over zijn vriend Henkels die de aandacht van de Duitsers had getrokken en gegijzeld vastzat op Beekvliet. Het bizarre is dat Henkels nota bene in het hol van de leeuw, Beekvliet, een expositie organiseerde over de suites van de Chassidische legenden.

Gefusilleerd
Nu, tachtig jaar na de bevrijding, biedt Museum Sjoel Elburg een unieke expositie over H.N. Werkman, waarop de Chassidische legenden centraal staan. Tegelijkertijd krijg je een inkijkje in het enorme oeuvre van deze drukker-kunstenaar, die in het zicht van de bevrijding, op 13 maart 1945, door de Duitsers werd gefusilleerd. Ook daarmee sluit deze expositie nauw aan bij het nationale thema tachtig jaar vrijheid.