Met ‘Vastberaden en veelbelovend - Max van Dam, 1910-1943’ biedt Museum Sjoel Elburg van 21 september 2023 tot en met 27 januari 2024 een overzichtstentoonstelling van het leven en werk van Max van Dam: een joodse jongen uit de Achterhoek die al op jonge leeftijd besluit zijn leven te willen wijden aan de kunst.

Max van Dam wordt in 1910 geboren in Winterswijk en groeit op in een ‘rood’ gezin met veel aandacht voor maatschappelijke vraagstukken, kunst en literatuur. Een goede vriend van de familie, Jaap Hemelrijk, ontdekt het schilderstalent van de jonge Max en stimuleert hem om zijn gave te ontwikkelen. Max volgt opleidingen in Amsterdam en Antwerpen, wordt lid van de Haagse kunstenaarsvereniging Pulchri Studio en dingt met succes mee naar de Koninklijke Subsidie voor Vrije Schilderkunst. Veel van zijn vroege werk komt voort uit de socialistische wereld van zijn vader.

Scheppingsdrang
Na zijn eerste buitenlandse reis naar Venetië, in 1936, verandert dit. Geïnspireerd door de grote meesters, neigt Max steeds meer naar het vrije kunstenaarschap. Via Hemelrijk leert hij de in Bergen werkende onafhankelijke kunstenaars kennen. Zij laten hem zien dat van kunst leven weliswaar niet eenvoudig, maar wel mogelijk is. Hoewel het politieke klimaat in Europa steeds grimmiger wordt, maakt Max in 1937 opnieuw een grote reis. Hij fietst naar het Zuid-Franse schildersdorpje Collioure waar hij in twee maanden tijd maar liefst driehonderd werken maakt. Zijn hoge productie getuigt van een enorme scheppingsdrang, alsof hij voorvoelt dat zijn leven kort zal zijn.

Erkenning
Terug in Nederland bereidt hij zich in de winter van 1937-1938 voor op zijn deelname aan de Prix de Rome. Als Max in 1938 de Prix de Rome wint, krijgt zijn werk erkenning. Hij krijgt opdrachten voor portretten en vindt kopers voor zijn landschappen en bloemstillevens. Max wordt zichtbaar als kunstenaar, juist op het moment dat hij zich, vanwege het toenemende antisemitisme en het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, zo onzichtbaar mogelijk moet maken. Onder de Duitse bezetting wordt het voor Max onmogelijk om als kunstenaar te werken. Hij duikt onder en vlucht naar Zwitserland, maar wordt bij de grens opgepakt en overgebracht naar het Franse interneringskamp Drancy.

In Sobibor
Eind maart 1943 wordt Max van Dam vanuit Drancy gedeporteerd naar het vernietigingskamp Sobibor. Hier weet hij nog een enige tijd als schilder te overleven. Hij zou er onder meer schilderijen voor de SS-kantine hebben gemaakt en een portret van SS-Oberscharführer Karl Frenzel. Als hij hieraan werkt, ontdekken de Duitsers dat Nederlanders een opstand voorbereiden. Daarop moeten 72 Nederlandse mannen zich opstellen tegenover bewapende SS’ers en Oekraïners. Als Frenzel Max tussen hen ontdekt, schreeuwt hij hem toe: ‘Maler, komm’ raus’ en haalt hij hem uit de rij die naar de gaskamers wordt gedreven. Waarschijnlijk omdat het portret van hem waaraan Max op dat moment werkt, nog niet af is. Het blijkt slechts uitstel van executie: na de voltooiing van het portret wordt Max van Dam alsnog vermoord.

Vrijheid
In het levensverhaal van Max van Dam komen veel aspecten samen uit het vooroorlogse joodse leven, de verschrikkingen van de Holocaust en het langzaam maar zeker verliezen van vrijheid. Daardoor nodigt de tentoonstelling uit tot bezinning over het belang van vrijheid en het verdedigen daarvan.

Lesbrief
Om het grote goed van de vrijheid ook bij de jongste generatie onder de aandacht te brengen, heeft Museum Sjoel Elburg een lesbrief ontwikkeld voor leerlingen van het voortgezet onderwijs. Onder de titel ‘De vlucht naar de vrijheid’ herdenken’ (op 14 oktober 2023 is het tachtig jaar geleden dat in Sobibor een opstand uitbrak) onderzoeken leerlingen hoe ver je kunt of mag gaan om in vrijheid te mogen leven en die vrijheid ook te gunnen aan mensen die in 2023 nog steeds vluchten naar vrijheid en welvaart.

Publicatie Vastberaden en veelbelovend - Max van Dam, 1910-1943
Bij de tentoonstelling verschijnt een gelijknamige en rijk geïllustreerde publicatie van Frederieke Jeletich-Visser, een uitgave WBooks, Zwolle, 2023.

Met dank aan
Provincie Gelderland
Prins Bernhard Cultuurfonds Gelderland
Stichting Museumstad Elburg
Stichting Sobibor